به گزارش تحریریه، مؤسسه ایتالیایی مطالعات سیاسی بین‌المللی (ISPI) در تحلیلی نوشت، از زمان سقوط رژیم در سوریه در دسامبر سال گذشته و ظهور هیئت تحریر الشام (HTS) به عنوان نیروی حاکم تحت رهبری احمد الشرع، پس از عملیات «دفع تجاوز»، محیط جغرافیایی و سیاسی که سازمان موسوم به «دولت اسلامی» (داعش) در آن فعالیت می‌کرد، به طور اساسی تغییر کرده است. این تغییر نقطه عطفی در مسیر این سازمان در داخل سوریه محسوب می‌شود، به ویژه که HTS یکی از گروه‌های انقلابی است که بیشترین شناخت را از ساختار داخلی داعش دارد – چرا که در سال ۲۰۱۳ از آن جدا شده بود (پس از اینکه در ابتدا بخشی از آن بود و در روزهای نخست با نام جبهه النصره شناخته می‌شد) و سپس به القاعده پیوست (که داعش بعدها علیه آن جنگید و آن را تکفیر کرد).

با بازپس‌گیری کنترل اکثر شهرهایی که تحت کنترل رژیم اسد بودند توسط نیروهای انقلابی سابق سوریه، داعش این توسعه جغرافیایی و سیاسی را به عنوان فضای جدیدی برای تحرک و جایگیری خود دید. این چشم‌انداز جدید به سازمان، دست‌کم از نظر ظاهری، فرصت داد تا با مبارزان اسلام‌گرا ادغام شود و توانایی تحرک و نفوذ در این مناطق را افزایش دهد. بسیاری از جنگجویان آن که پیش‌تر در بیابان‌های سوریه (بادیه) محدود شده بودند، در پی شعف پیروزی انقلابی به شهرها بازگشتند و از امکان پنهان شدن و استفاده از نام گروه‌های انقلابی برای فرار از نظارت امنیتی، چه توسط مردم و چه توسط ایست‌های بازرسی دولت جدید، بهره بردند.

با این حال، این تحول بدون چالش نبود. در واقع، با تشکیل دولت جدید و ثبات نسبی آن، کمپینی امنیتی علیه فعالیت‌های داعش آغاز شد؛ سازمانی که به خاطر توانایی‌اش در فعالیت زیرزمینی و تشکیل سلول‌های خفته در شهرها، شهرک‌ها و مناطق روستایی شناخته شده است. در مواجهه با این شرایط، داعش تصمیم گرفت وارد مرحله‌ای شود که می‌توان آن را «خواب زمستانی عملیاتی» نامید؛ یعنی از افزایش تنش در شهرهای بزرگ پرهیز کند تا جلب توجه نکند و شکار نشود و در عوض بر بازسازی سازوکارهای نظامی و امنیتی خود تمرکز نماید تا با تغییرات جغرافیایی و سیاسی ناشی از ظهور دولت احمد الشرع سازگار شود.

در ماه‌های پس از به قدرت رسیدن الشرع، داعش عملیات محدودی خارج از شهرها انجام داد، عمدتاً در مناطق دوردست مانند حومه شرقی حلب، بادیه حمص و السنما در استان درعا، و از هرگونه برخورد مستقیم در شهرهای بزرگ اجتناب کرد که به نظر می‌رسد انتخابی استراتژیک آگاهانه باشد.

باید توجه داشت که دولت داعش را به تلاش برای حمله به اماکن مقدس شیعیان در دمشق متهم کرده و این نقشه را خنثی و اعضای مرتبط با آن را دستگیر کرده است. همچنین داعش متهم به بمب‌گذاری در کلیسای مار الیاس در دمشق در ژوئن گذشته شده است.

اطلاعات موجود حاکی از آن است که داعش ممکن است در حال ایجاد ساختار نظامی جدیدی باشد که سوریه را به سه منطقه شرقی، جنوبی و غربی تقسیم می‌کند. اگر این اطلاعات صحیح باشد، نشان‌دهنده نیت داعش برای بازتعریف جایگاه خود و تدوین استراتژی بلندمدتی است که با تغییرات ساختاری دولت جدید سوریه هماهنگ باشد – به ویژه در پرتو سیاست‌های احمد الشرع در زمینه گشایش بین‌المللی، از جمله دیدار با رئیس‌جمهور آمریکا دونالد ترامپ در ریاض، چشم‌انداز امضای تفاهم‌های امنیتی با اسرائیل، و تغییرات ظاهری مانند پوشیدن کراوات رنگی (که برخلاف رسوم سلفی-جهادی است).

در تبلیغات رسانه‌ای خود، داعش بر این تغییرات تأکید می‌کند و آن‌ها را «مدرکی» بر «خیانت» فرضی الشرع به پروژه جهادی می‌داند و تأکید می‌کند که خود داعش ده سال پیش اولین هشدارها را درباره این موضوع داده است. روایت داعش این است که الشرع در پی ایجاد یک «دولت مدنی» سکولار است که با «مجاهدین» مبارزه می‌کند و خون کسانی که برای تأسیس دولتی بر اساس شریعت فداکاری کردند را نادیده می‌گیرد.

در این چارچوب، داعش از ابزارهای تبلیغاتی خود بهره می‌برد و به متون دینی از همان مکتب سلفی که الشرع در آن پرورش یافته است، مانند گفته‌های ابن تیمیه، آیات قرآنی و احادیث نبوی که داعش به نادرستی برای اثبات اتهامات ارتداد علیه دولت جدید استفاده می‌کند، استناد می‌کند. با این حال، مخالفان داعش – به ویژه اعضای HTS – این سازمان را به تحریف تفسیر این متون متهم می‌کنند و می‌گویند داعش تفاوت میان محکم و متشابه را رعایت نمی‌کند، مشابه خوارج در تاریخ اسلام.

بارزترین چهره‌ای که از منظر فکری و دینی داعش را به چالش کشید، عبد الرحمن عتون (ابو عبدالله الشامی) بود – مسئول شرعی برجسته سابق جبهه النصره و بعدها HTS – که به عنوان یکی از مهم‌ترین ایدئولوگ‌های HTS شناخته می‌شود. عتون نقش محوری در مباحثه و رد اندیشه داعش داشت؛ از زمان جدایی جبهه النصره از داعش، خروج این گروه از مدار القاعده، تا تأسیس دولت نجات و درگیری با دیگر گروه‌های انقلابی. او اکنون به عنوان مسئول شرعی ریاست جمهوری سوریه فعالیت می‌کند و موقعیت دولت را در مقابله با روایت‌های سخت‌گیرانه داعش تقویت می‌نماید.

اگرچه امروز داعش تهدید وجودی برای دولت احمد الشرع نیست، اما تلاش می‌کند از طریق حملات غافلگیرانه که ممکن است افراد تأثیرگذار یا منافع بین‌المللی را هدف قرار دهد، ثبات را تضعیف کند و مشروعیت دولت را هدف گیرد. با این حال، دولت الشرع که دستگاه امنیتی HTS را به ارث برده است، به عنوان آگاه‌ترین نهاد نسبت به روش‌های داعش شناخته می‌شود و پیش‌تر موفق به متلاشی کردن سلول‌های آن در ادلب شده است، بر خلاف نیروهای محلی دیگر مانند ارتش ملی سوریه یا نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF).

داعش اکنون در مرحله بازسازی قرار دارد که ممکن است طولانی شود. با این حال، این سازمان بر احتمال بروز بی‌ثباتی‌ها مانند تنش‌های فزاینده میان دولت و SDF، اختلافات میان الشرع و گروه‌های انقلابی، یا درگیری با دروزها، همانند آنچه در السویدا رخ می‌دهد، حساب باز کرده است. این رویدادها از نظر داعش فرصتی استراتژیک برای بهره‌برداری محسوب می‌شود.

یکی از ستون‌های اساسی که داعش هنوز بر آن تکیه دارد، عملیات‌های فردی است که نیازی به تعداد زیاد نیرو یا تجهیزات پیشرفته ندارد. هدف این عملیات بیشتر وارد آوردن خسارت و انتقام‌جویی است تا کنترل سرزمینی – استراتژی‌ای که با توجه به کمبود شدید نیروی انسانی، مالی و منابع نظامی داعش در شرایط کنونی، بسیار مناسب است.

داعش بخش بزرگی از نیروی انسانی خود را از دست داده است – به ویژه پس از اینکه برخی اعضایش از گروه جدا شده، توبه کردند یا از طریق میانجی‌گری قبایل به دستگاه دولت جدید پیوستند. علاوه بر این، این سازمان از نبود رهبران کاریزماتیک شناخته‌شده رنج می‌برد و همچنان عناصر ناشناخته‌ای که فاقد تجربه و مشروعیت در فضای جهادی هستند، در آن حضور دارند.

داعش همچنین با بیگانگی قابل توجهی در میان پایه مردمی اهل سنت مواجه است – که دولت الشرع را به عنوان «شیرآب اطمینان» برای بازگرداندن حکومت اهل سنت در کشور پس از دهه‌ها حاشیه‌نشینی تحت رژیم اسد که تحت سلطه علوی‌ها بود، می‌بینند. حتی کسانی که زمانی مخالف الشرع بودند اکنون معتقدند ضربه زدن به دولت او به نفع رژیم قدیم و هواداران آن خواهد بود.

مهم‌تر از همه، امروز داعش دیگر از حمایت‌های آنلاین «مجاهدین دیجیتال» برخوردار نیست که پیش‌تر از نظر ایدئولوژیک از آن دفاع می‌کردند، تبلیغاتش را پخش می‌کردند، در نبردهای شرعی اینترنتی شرکت می‌جستند و نیرو جذب می‌کردند. گفتمان آن منزوی شده، صدایش ضعیف شده و ایده‌هایش دیگر مانند سال‌های گذشته طنین‌انداز نیست.

در پایان، با وجود عقب‌نشینی‌ها، خطر ناشی از داعش نباید دست‌کم گرفته شود؛ چرا که سازمانی است که در انتظار فرصت‌ها ماهر است، در شناسایی نقاط ضعف رقیب تبحر دارد و تنها به یک لحظه ضعف در جبهه مقابل نیاز دارد تا به صحنه بازگردد. با این حال، امروز داعش در یکی از آسیب‌پذیرترین مراحل خود از نظر نیروی انسانی، رهبری، منابع و پذیرش اجتماعی قرار دارد. دولت احمد الشرع، با وجود همه انتقادات، همچنان مجرب‌ترین نهاد در مقابله با داعش است و احتمالاً می‌تواند منجر به پایان واقعی این سازمان شود – به ویژه اگر موفق به حفظ انسجام جبهه داخلی خود در «خانه اهل سنت» که رهبری انقلاب را برعهده داشت، شود.

منبع: مطالعات رسانه‌های بین‌المللی

پایان/